Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığından Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan evrak-ı nakdiyeler, yani kâğıt paralar, 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kalmıştı. Cumhuriyetin ilanının ardından 30 Aralık 1925 tarihinde yasalaşan 701 Sayılı “Mevcut Evrak-ı Nakdiye"nin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun (Mevcut Kâğıt Paraların Yenileriyle Değiştirilmesine Dair Kanun)” kabul edilerek Osmanlı paralarının tedavülden kaldırılarak yeni paralarla değiştirilmesi kararlaştırıldı. Bu yasaya dayanılarak çıkarılan ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk banknotları olan E1 Emisyon Grubu banknotlar, bir İngiliz firması olan Thomas De La Rue tarafından basılmıştı. 1 Kasım 1928 Harf Devrimi’nden önce bastırıldığı için banknotların ana metinleri eski yazı Türkçe, kupür değerleri ise Fransızcaydı. Banknotlar 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma çıkarıldı.
2. Emisyon Grubu banknotların tasarımında, Cumhuriyetin oluşturduğu değerleri ifade eden anıtlar ön plandaydı. Ayrıca, Ankara Kalesi ve Ankara keçisi gibi desenlerin kullanımıyla, Cumhuriyetin Başkenti Ankara vurgulanıyordu.
Bu emisyon grubu içinde yer alan 5 Türk lirası tutarındaki banknot ülkenin ekonomik bağımsızlığını siyasi bağımsızlıkla güçlendirilmek amacıyla kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından tedavüle sokulan ilk banknot olma özelliği taşımaktadır.
Pire Limanında Batan Banknotlar
1939 yılının Eylül ayında Avrupa’daki savaşın daha ileri boyutlara varması ihtimali Merkez Bankasını banknot mevcutları ve ihtiyatları üzerinde hazırlık yapmaya yöneltti. Hükûmetin de onayıyla bozuk para ihtiyacını gidermek ve ufak kupür basılması için tedavüldeki banknotları basan firma olan Thomas De la Rue’dan bir teklif istendi. Bu sırada, Fransa ve İtalya arasında patlak veren savaş nedeniyle Akdeniz deniz taşımacılığına uygun olmayan bir hale geldi. Ayrıca paraların basılacağı matbaalar da savaş bölgesi içinde kaldı. Bu ortamda, Londra’da bulunan Thomas de la Rue matbaası da Almanlar tarafından bombalandı.Bu şartlar altında, öncelikle İnönü resimli 500 ve 1000 Türk liralık kupürlerin hazırlanmasına karar verildi. Basımı tamamlanan Banknotlar 30 Temmuz 1940’ta gemilere yüklenerek Süveyş Kanalı yoluyla İstanbul’a getirildi. Bunun ardından 100 Türk liralık ile 50 kuruşluk kağıt paralar üretilerek 1940 Ekim ayında yola çıktı.
İnönü resimli eski 100 Türk liralık ve yeni 50 kuruşluk kupürleri taşıyan City of Roubaix gemisi yola çıktıktan 5 ay sonra Yunanistan’ın Pire Limanı’nda kazaya uğrayarak battı. Bu kaza sonrası paralar yerli halkın eline geçti. Bunun haberini alan Başbakanlık, acil bir açıklama ile bu banknotların tedavülünden vazgeçtiğini duyurdu. Yunan makamlarıyla temasa geçildi ve Yunan hükûmeti batıktan ellerine geçen banknotları Türkiye Cumhuriyeti’ne teslim etti. Ayrıca yine İngiltere’de bastırılan ancak, Londra’daki bir hava hücumu sırasında basıldığı matbaada zarar gören 50 Türk liralık banknotlar dolaşıma verilmedi.
Üçüncü Emisyon Grubu banknotlar 1942 - 1947 yılları arasında dolaşıma çıkarılmıştı. Bu banknotların tamamının ön yüzünde Dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün portresi yer alıyordu. 2 buçuk, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Türk liralık kupürlerden oluşan bu banknotlar İngiltere, Almanya ve Amerika’da bastırılmıştı.
Üçüncü emisyon grubu banknotların tasarımında, ilk iki emisyon grubunda yer verilen binalardan vazgeçilerek köylü figürleri, ülkenin en önemli ihraç kalemlerinden biri olan üzüm; sanayileşmeyi anlatan sanat okulunda makine başında çalışan öğrenciler ve cumhuriyetin ilk yıllarında oldukça popüler olan izciliği özendiren figürler kullanılmıştır.
Bu grupta yer alan 100 liralık banknotlar, Berlin’deki Reichsdruckerei Matbaasına A ,B, C, D şeklinde dört seride ve 9 milyon adet şeklinde sipariş edilmişti. Banknotlar 15 Ağustos 1942 tarihinde tedavüle verildi. Ancak, birkaç sene sonra Merkez Bankasının bilgisi dışında piyasada E, F, G, H, J serili banknotlar görülmeye başlandı. Merkez Bankası ani bir müdahale ile bu paraları tedavülden kaldırdı. Olayın ardından bu matbaayla bir daha çalışılmadı. 1946- 1948 tarihleri arasında piyasaya sürülen 50, 500 ve 1000 Türk liralık banknotların büyük kısmı ve 4. Emisyon paraların tamamı American Banknote Company matbaasında basıldı.
Dokuz emisyon grubu içinde en az farklı değerde banknotu ve tertibi bulunan Dördüncü Emisyon Grubu banknotlar, Bu emisyon grubunda yalnızca 1 ve 2. Tertip 10 Türk lirası ile 1. Tertip 100 Türk lirası bulunuyordu. Banknotların ön yüzünde İsmet İnönü’nün portresi yer alırken, arka yüzlerinde ise Sultan Ahmet Çeşmesi ve Rumelihisarı gibi İstanbul’un tarihi eserleri yer almıştır. 1947 ve 1948 yıllarında dolaşıma çıkarılan banknotlar, Amerika Birleşik Devletleri’nde bastırılmıştı.
Beşinci Emisyon Grubu banknotlar; 2,50, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Türk liralık kupürlerden oluşan 7 farklı değerde, 32 tertip olarak basılmış ve 1951-1971 yılları arasında dolaşıma çıkarılmıştı. Ülkemizde bir banknot matbaası kurulması çalışmalarına 1930'lu yılların sonlarına doğru başlanmıştı. Ancak İkinci Dünya Savaşı'nın başlaması ile bu çalışmalara devam edilememiş ve Merkez Bankası bünyesinde bir matbaa kurulması fikri 1950’li yılların başına kadar gündeme gelememişti. 1951’de yeniden başlatılan bu girişimin 1958 yılında tamamlanmasıyla, aynı yıl banknotlarımızın Ülkemiz sınırları içinde Merkez Bankası tarafından basımına başlanmıştı. Ülkemizde kurulan Banknot Matbaası tarafından basılan ilk banknot III. Tertip 100 Türk liralık banknottur. Bu grup içinde yer alan ancak Banknot Matbaasının kurulmasından önce basılan banknotlar ise ABD, İngiltere ve Almanya’da basılmıştı. Halk arasında “Mor Binlik” olarak adlandırılan ve yüksek değeri ve herkesin ulaşamaması nedeniyle bir nevi efsane olan 1.000 Türk liralık banknot da bu emisyon grubu içinde yer almaktadır.
Cumhuriyetin kuruluşunun ardından çıkartılan emisyon gruplarında yeni kurulan devletin simgelerine ve yapılan atılımlara vurgu yapılmaktaydı. E3 Emisyon grubundan itibaren ise paralarda tarihi yerlerin, devlet binalarının ve Türk büyüklerinin resmi kullanıldı. 6. Emisyonun son parası olan 1.000 Türk lirasında 1970 yılında yapımına başlanıp 1973 yılında tamamlanan ve Cumhuriyetin 50. Yılında törenle açılan Boğaziçi Köprüsü (15 Temmuz Şehitler Köprüsü) yer aldı. Asya’yı Avrupa’ya bağlayan köprü yapımı tamamlandığında dünyanın en uzun dördüncü asma köprüsüydü.
1979 yılından itibaren dolaşıma verilmeye başlanan Yedinci Emisyon Grubu banknotların tamamı Merkez Bankası Banknot Matbaasında basılmıştır.
Yedinci Emisyon Grubu banknotlar; 10, 100, 500, 1.000, 5.000, 10.000, 20.000, 50.000, 100.000, 250.000, 500.000, 1.000.000, 5.000.000, 10.000.000 ve 20.000.000 Türk liralık olmak üzere 15 farklı küpür değerinden ve 36 tertipten oluşmaktadır.
Bu emisyon grubu banknotlarının arka yüzlerinde Fatih Sultan Mehmet, Mimar Sinan, Mevlana ve Mehmet Akif Ersoy gibi Türk tarihinde yer bulan şahsiyetlerin yanı sıra Anıtkabir ve Çanakkale Şehitleri Anıtı gibi tarihsel öneme sahip anıtlarımız da yer almıştır.
Yedinci Emisyon grubunda Cumhuriyet döneminde tamamlanmış önemli projeler de yer bulmuştıur. 5.000 Türk lirasının üzerinde Afşin-Elbistan Termik Santrali; 1.000.000 Türk lirasının üzerinde ise Şanlıurfa Atatürk Barajı’nın resmi kullanılmıştır. Merkez Bankası İdare Merkezi Binasının resmi de 20.000 Türk lirasında kullanılan görsel olmuştur.
Bu emisyon gurubunda yer alan “Yirmi Milyon Türk lirası” kupür değeri en yüksek olan Türk lirasıdır.
Ülkemizde 1970’lerden itibaren yaşanan yüksek ve kronik enflasyon, bazı ekonomik değerlerin milyarlarla, trilyonlarla ve hatta katrilyonlarla ifade edilmesine neden oldu.
Bu süreçte ekonominin nakit ihtiyacı ise 1981 yılından bu yana ortalama her 2 yılda bir defa tedavüle çıkarılan üst değerde yeni banknotlarla karşılandı.
Bunun sonucunda, 20.000.000 Türk liralık banknot, dünyanın en büyük kupürlü banknotu oldu. Bu durum paramızın itibarını olumsuz yönde etkiledi. Diğer taraftan, bol sıfırlı rakamlar başta kasa işlemleri olmak üzere, muhasebe ve istatistik kayıtlarında, bilgi işlem programlarında, ödeme sistemlerinde, fiyat etiketlemelerinde, benzin pompaları ve taksimetrelerde, yani günlük hayatın birçok alanında da sorunlara neden oluyordu. Bu nedenle, paramızdan 6 sıfır atılması hem psikolojik hem teknik bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştı.
Sıfırların yarattığı karmaşadan kurtulabilmek adına bir para reformu planlandı. 28 Ocak 2004 tarih ve 5083 sayılı "Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun"la, Türk parasından 6 sıfır atılmasına karar verildi. Gerçekleştirilen 6 sıfır atma operasyonu kapsamında 1 Ocak 2005 tarihinde dolaşıma çıkarılan Sekizinci Emisyon Grubu banknotlarda para birimimizin başına geçici olarak “Yeni” ibaresi eklendi.
1 Ocak 2005 tarihinden itibaren dolaşıma verilen bu banknot grubu kullanımda karışıklık olmaması amacıyla E7 Emisyon Grubu ile aynı tasarıma sahipti. 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 Yeni Türk lirası olmak üzere 6 farklı kupür değerinden oluşan bu Emisyon Grubu banknotlarının tamamı Türkiye'de tasarlanmış ve basılmıştı. Sekizinci Emisyon Grubunda eski 1.000.000 Türk lirası hem kağıt hem de madeni para olarak ( 1 Yeni Türk lirası) dolaşıma sürülmüş, E7 Emisyon Grubundan farklı olarak ise 50 ve 100 Yeni Türk lirası ilk defa basılmıştı.
"Yeni" ibaresinin sadece geçiş döneminde kullanılması 5083 sayılı Kanunla belirlenmişti. Geleneksel olarak kullanılan para birimimiz Türk lirasıdır. Benzer operasyonu gerçekleştiren birçok ülke uygulamasında da aynı yöntem kullanılmıştır. Ayrıca, paradaki "Yeni" ibaresi kaldırılırken sahtecilikle mücadele amacıyla, daha güvenli ve farklı özelliklere sahip yeni banknotların tedavüle çıkarılması planlanmıştı.
Bu kapsamda, Yeni Türk lirası ve Yeni kuruşta yer alan "Yeni" ibarelerinin kaldırılması üzerine, yenilenen tasarımları, değişen boyutları ve gelişmiş güvenlik özellikleriyle Dokuzuncu Emisyon Grubu banknotlar 1 Ocak 2009 tarihinde dolaşıma çıkarıldı.E8 ve E9 Emisyon Grubu banknotlar 2009 yılı boyunca beraber tedavül etti.
Türk lirası banknotlarda kullanılan en önemli güvenlik özelliği, paramızda ilk kez kullanılan holografik şerit folyo oldu. Diğer taraftan, arka yüzde yer alan renk değiştiren şerit ile görme engelli vatandaşlarımıza yönelik yapılan ve Braille alfabesi ile kupür sıralarını belirten kabartma baskılar da bir başka yenilik olarak sunuldu.
E9 Emisyon Grubu banknotlarda Ülkemizin bilim, kültür ve sanat hayatında yeri olan kişilerin portreleri bulunmaktadır.
