Türkiye’de banknot basma yetkisi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasına aittir. Banknotların basım ve dolaşımına ilişkin işlemler Emisyon Genel Müdürlüğü ile Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Bu kapsamda, banknotların basım ve dolaşımının düzenlenmesi için bir banknot baskı programı hazırlanmaktadır. Bu program ile gelecek yıllarda üretilecek banknot adedi belirlenmekte ve bu süreçte makroekonomik gelişmeler, emisyon hacmindeki değişmeler, banknotların yıpranma oranları, banknot baskı kapasitesi, üretim ve yedek banknot politikaları gibi pek çok unsur göz önünde bulundurulmaktadır. Banknot Matbaası Genel Müdürlüğü bu program ve ilgili yönetmelikler çerçevesinde banknotların basımını gerçekleştirmektedir.

Dolaşımda bulunan mevcut banknotların yeniden basımının yanı sıra, piyasanın nakit ihtiyacının karşılanabilmesi veya meydana gelebilecek fiziki ve teknik sorunların aşılması amacıyla dolaşıma yeni değerde banknot çıkarılması, Emisyon Genel Müdürlüğünün önerisi, Yönetim Komitesinin uygun görüşü ve Banka Meclisinin kararıyla gerçekleştirilmektedir. Mevcut düzenlemeye göre, dolaşımda aynı emisyon grubunda altıdan fazla kupür çeşidi bulunamamaktadır. Bu nedenle dolaşıma üst değerli yeni bir banknot çıkarıldığında dolaşımdaki en küçük değerli banknot tedavülden kaldırılmaktadır. Dolaşımdan kaldırılan banknotlar on yıllık zaman aşımı süresine tabidir.

Öte yandan, dolaşımdaki banknotların grafik, tasarım ve boyutları dışında kalan yetkili imzalar, motif, renk, baskı tekniği, güvenlik özellikleri gibi bazı tasarım özelliklerinde de zaman zaman değişiklikler yapılabilmektedir. Bu değişiklikler “tertip değişikliği” olarak ifade edilmektedir.

Banknot Üretimi

Banknot üretimi baskı öncesi hazırlık, basım aşaması ve basım sonrası aşamalarından oluşmaktadır. Baskı öncesi hazırlık aşamasında ilk olarak banknotlar toplumun kültürel ve sanatsal özelliklerini yansıtacak biçimde, emniyetli baskının güvenlik ve estetik yönünden taviz verilmeden uzman grafikerler tarafından tasarlanmaktadır. Hazırlanan banknot tasarımları üzerindeki çizgi, motif ve değişik karakterlerden oluşan zemin desenlerinin oluşturulması için düz baskı kalıpları imal edilmektedir. Banknota dokunma hissi veren diğer görsel unsurlar için ise uzman sanatçılar tarafından çelik veya bakır kalıplara elle oyma ve asit yedirme çalışmaları ile ana kalıp hazırlanmaktadır. Bu ana kalıp kullanılarak çukur baskı kalıpları imal edilmektedir. Ayrıca baskı çalışmalarına geçilmeden önce kağıt ve mürekkep gibi malzemeler temin edilmektedir.

Baskı öncesi hazırlık çalışmaları tamamlandıktan sonra banknot kağıdı tabakalarına baskı makineleri kullanılarak sırasıyla düz baskı ve çukur baskı yapılmaktadır. Bu işlemin ardından banknot tabakalarına seri ve sıra numaraları basılmaktadır. Kağıt tabakaların baskı işleminin tamamlanmasından sonra inceleme, kesim ve paketleme çalışmalarını içeren işlemlere geçilmektedir.

Baskısı tamamlanmış kağıt tabakalar entegre kesim, inceleme ve paketleme makinelerinde öncelikle kesilerek kupür haline getirilmektedir. Tabakalar kupür haline getirildikten sonra, söz konusu kupürler baskı unsurları ve güvenlik özellikleri açısından makinelerce otomatik olarak incelenmekte ve inceleme sonucunda uygun ve uygun olmayan banknotlar şeklinde tasnif edilmektedirler. Uygun olarak tasnif edilen kupürler, deste ve paket haline getirilerek kaplar içerisinde Emisyon Genel Müdürlüğüne teslim edilirken, uygun olmayan banknot kupürleri ise imha edilmektedir.

Dolaşıma hazır hale getirilen banknotlar, TCMB'nin 21 ildeki şubeleri ve 16 ilde faaliyet gösteren banknot depoları aracılığıyla piyasaya sürülmektedir.

Tedavülde kalmaları uygun olmayan yıpranmış (fersude) banknotlar ile tedavülden kaldırılmış fakat yasal zaman aşımı süresi içinde bulunan banknotlar ise “Eskimiş, Yıpranmış veya Kısmen Fiziki Parça Kaybına Uğramış Banknotların Değiştirilmesine İlişkin Yönetmelik” hükümleri çerçevesinde değiştirilmekte, iptal ve imha edilmektedir.

Aynı zamanda dolaşımdaki banknotlarımızın kaliteli ve temiz kupürlü banknotlardan oluşmasını sağlamak amacıyla yıpranmış banknotlar, TCMB şubeleri, banknot depoları, İstanbul Anadolu Yakasındaki vezne merkezi, gezici vezne ve komisyonsuz nakit çekilişi uygulamaları ile T.C. Ziraat Bankası iş birliği ile piyasadan çekilmektedir.